Roma İmparatorluğu’nda zekanın düşmesine neden olan şey bulundu
Sanayi Devrimi’nin tarihteki kıymetli bir dönüm noktası olduğu inkar edilemez bir gerçek. İnsanların etrafa olan tesirleri, 1700’lü yılların sonlarından itibaren daha evvel mümkün olmayan düzeylere ulaştı. Lakin kirlilik 18’nci yüzyılda icat olmadı. Beşerler Dünya’yı çok daha uzun müddettir kendi zararlarına olacak halde kirletiyordu.
Populer Science Türkçe’nin aktardığı üzere kurşun kaynaklı hava kirliliğini Pax Romana devrindeki bilişsel kayıplara bağlayan yeni araştırma da bunun bir örneğini gösteriyor. Yeni Proceedings of the National Academy of Sciences bülteninde yayınlanan bir çalışmaya nazaran Roma İmparatorluğu’nun bu altın çağında yaşayan beşerler, atmosferdeki kurşun sebebiyle IQ’larında ortalama 2,5 ila 3 puanlık bir azalma yaşamışlar.
Yeni araştırma, kurşun kirliliği ve zehirlenmesinin Roma İmparatorluğu’nun çöküşünde oynamış olabileceği rolle ilgili uzun müddettir devam eden bir tartışmaya içerik sağlıyor. Birtakım tarihçiler, Caligula ve Nero üzere söylenenlere nazaran tuhaf, sıklıkla da şiddet içeren davranışlar sergileyen Romalı seçkinler ve imparatorların aslında kurşun zehirlenmesinden muzdarip olduğunu ve hasebiyle kurşunun ve sebep olduğu istikrarsız hareketlerin, toplumsal istikrarın kıymetli derecede sarsılmasına sebep olduğunu ileri sürmüştü. Yeni çalışma Roma’nın düşüşünün bir halde kurşuna bağlı olup olmadığını yahut nasıl bağlı olduğunu kanıtlamıyor. Ancak etraf sıhhati ve etraf kirliliğinin beşerler üzerindeki tesirlerinin, binlerce yıl öncesine uzanan kökleri olduğunu gösteriyor.
Bilim insanları Kuzey Kutup Bölgesi’ndeki buz çekirdekleri, atmosferik modelleme, epidemiyolojik bilgiler ve daha evvel yayınlanmış sıhhat çalışmaları ile bilişsel çalışmalardan yararlanarak, yüzyıllar boyunca artıp azalan havadaki kurşun kirliliği düzeylerini ve bunların insanlardaki kan kurşun düzeylerine nasıl çevrilebileceği ile kandaki bu kurşun düzeylerinin, Roma İmparatorluğu’nda yaşayanların bilişsel kapasitesini nasıl etkilemiş olabileceğini kestirim etmiş.
Roma devirlerinde kurşun kirliliğinin ve insanlarda kurşuna maruz kalmanın kayda paha bir tepe yaptığını gösteren birinci çalışma bu değil. Evvelden yürütülen birçok çalışmada da buz ve turba çekirdekleri, iskelet kalıntıları ve antik altyapılar tahlil edilerek antik zamanlardaki kurşun kirliliğinin yaygınlığı belirlenmiş.
Yeni çalışma, Roma periyodundaki bu kirliliğin kandaki kurşun düzeyleri ve IQ kayıpları üzerindeki tesirlerinin ölçüsünü belirlemesi bakımından eşsiz. Makalenin muharrirleri, 200 yıllık Roma Barışı (MÖ 27 ve MS 180 civarı) devrinde yaşayan çocukların kanlarında yalnızca hava kirliliğinden desilitre başına yaklaşık 3,4 mikrogram kurşun düzeyi olduğunu (Cilalı Taş Devri’ndeki art plan düzeylerinin 2,4 mcg/dl üzerinde) ve bu düzeylerin, nüfus genelindeki IQ düzeylerinde 2,5 -3 puanlık bir düşüşe tekabül edeceğini kestirim ediyor.
IQ kusursuz bir ölçüt olmasa da kurşun üzere bir şeyin nüfus düzeyindeki sonuçlarının takibi bakımından eldeki en âlâ bilimsel kısa yollardan birisi. Bu metalin, bilhassa bebek ve çocuklara ziyanlı bir nörotoksin olduğu biliniyor. Kurşuna düşük ve orta düzeylerde maruz kalmak bile sıhhat açısından gelişim geriliklerinin, öğrenme zahmetlerinin, davranış değişimlerinin, bağışıklık baskılanmasının, kalp hastalığının, organ hasarının, hamilelikte komplikasyonların ve daha fazlasının içinde bulunduğu ve ömür uzunluğu süren sonuçlara yol açabiliyor.
Dünya Sıhhat Örgütü ve ABD Hastalık Denetim ve Tedbire Merkezlerine nazaran kurşuna maruz kalmak hiçbir düzeyde inançlı görülmüyor. Lakin kurşun etrafa nüfuz ettiğinde, ondan kaçınmak imkansız oluyor.
Roma İmparatorluğu’nda, mutfak aletlerinden yemek pişirme aletlerine ve su borularından şaraba kadar kurşuna maruz kalınabilecek pek çok kaynak vardı. Tüm bunlar, muhtemelen o günün insanlarının taşıdığı kurşun yüküne katkıda bulunmuştu. Lakin hiçbiri, izole kırsal alanlarda yaşayanları bile bu toksine maruz bırakan hava kirliliği kadar kapsamlı olmamıştı. Madencilik ve bilhassa Roma’daki bozuk paralarda kullanılan gümüşün kaynağı olan galen cevheri olmak üzere metal cevherlerin dökümü, Roma İmparatorluğu’nda uzak ve geniş alanlara yayılan kurşun salınımları meydana getirmişti.
ABD Nevada’daki Çöl Araştırma Enstitüsünde çalışan baş muharrir, araştırma profesörü ve subilimci Joe McConnell, “Bildiğim kadarıyla bu, endüstriyel faaliyetlerden kaynaklı birinci geniş çaplı kirlilik olayı” diyor. “Bizim buradaki amacımız, bunun sıhhate yönelik mümkün tesirlerini anlamaya çalışmaktı.”
McConnel bunun için buz çekirdeği tahlilindeki uzmanlığını, Kuzey Kutup bölgesindeki üç farklı alandan alınan numunelerin değerlendirilmesinde uyguladı. Buz çekirdekleri, atmosferdeki şartların tarih boyunca donmuş kayıtları görevini görüyor zira havada dolaşan parçacıklar nihayetinde yere düşüyor; kimileri, tam bir tarih cetveli formunda koruma oldukları buzullara ve buz katmanlarına denk geliyor.
Roma periyodu boyunca Kuzey Kutbu’na çökelen kurşunun ölçümlerini kullanan McConnell ve meslektaşları, sonrasında atmosfer modelleri (iklim bilimcilerin kullandıklarıyla birebir tipte) uygulayarak, Roma İmparatorluğu boyunca havada ne kadar kurşun dolaştığına dönük yürütülen iddialarda zıt mühendislik yapmışlar. Örnekler, Grönland ve Rusya’dan binlerce kilometre uzaktan toplandı.
Bilim insanları iki farklı model senaryosu yürüttüler: Bunlardan birinde kurşun kirliliğinin birçoklarının günümüzde İspanya’nın güneyi olan bölgedeki bilinen bir maden bölgesinden çıktığı ve ikincisinde ise daha kurşun salınımlarının imparatorluk boyunca daha dağınık kaynaklardan çıktığı varsayılmış. Her iki senaryo da atmosferik karbonun misal varsayımlarıyla sonuçlandı.
Disiplinler ortası araştırma kadrosu, buradan sonra havada ve insanların kanlarında bulunan kurşun düzeyleri ortasındaki bağlantıyı belirleyen çağdaş çevresel sıhhat tahlillerine yönelmiş. Son olarak, halk sıhhati araştırmalarından IQ kaybına yönelik bilgileri kullanarak kelam konusu düzeylerin bilişsel kabiliyeti nasıl etkilemiş olabileceğini varsayım etmişler.
“Bulgular bu kurşun kirliliğinin yalnızca hava için değil, birebir vakitte kandaki kurşun düzeyleri ve bilişsel gerilemeler bakımından da net tesirlerle sonuçlandığını gösteriyor” diyor McConnell.
Çalışmada belgelenen atmosferdeki kurşun kirliliği düzeyleri, kurşunlu akaryakıtın yaygın biçimde kullanıldığı 20’nci yüzyılda global kurşun kirliliğinin doruğa ulaştığı düzeyden daha düşük. Ancak McConnell, bunun tekrar de fark edilir ve ölçülebilir bir tesir olduğunu söylüyor.
McConnell şöyle açıklıyor:
“Verilerimiz, Roma İmparatorluğu’nun tepe periyodunu yaşadığı 180 yıllık mühlet boyunca kurşun kirliliğinin bilişsel gerileme üzerindeki tesirinin, 20’nci yüzyılda kurşuna maruz kalmanın tepe yaptığı periyodun üçte biri kadar olduğunu akla getiriyor. İnsanların 2.000 yıl evvel Avrupa kıtasını çağdaş endüstrinin üçte biri düzeyinde kirlettiği fikri oldukça şaşırtan. Etraf üzerine yürütülen çok sayıda araştırmada, sanayi öncesinin el değmemiş bir dünya olduğu varsayılıyor. O denli değilmiş.”
McConnell, çalışmada hesaplandığı üzere hava kirliliği kaynaklı kurşuna maruz kalmanın, insanların gerçekçi biçimde karşılaştığı şeyin düşük bir hududunu temsil ettiğini kelamlarına ekliyor. Yakınında madencilik yahut döküm faaliyetleri yapılan pozisyonlarda hava kirliliği çok daha ağır olmalıydı. Ayrıyeten Roma İmparatorluğu’nda yaşayan pek çok insanın kanındaki kurşun düzeyi, su, besin ve konuttaki eşyalar yoluyla daha yüksek düzeylere ulaşmış ve bu yüzden çok daha fazla hasar meydana gelmiş olmalı.
“Bu ölçümlerin çok düzgün olduğundan eminim lakin bir kez buz çekirdeğinden insan kanına ve sonrasında zeka katsayısına atladığınızda, bunda belirsizlik olacaktır” diyor. Bunu kabul ederek, “Yapabilecekleri en âlâ şey bu” diye de ekliyor.
McConnell bu sınırlamanın farkında. “Arka plandaki hava kirliliği, çocukluktaki kan kurşun düzeyleri ve sıhhat ortasındaki temasların gelecekte daha yeterli ölçülmesi şahane olurdu” diyor. Kurşunun ve endüstriyel kirleticilerin sıhhate yönelik öteki tesirlerini ölçmenin öbür yollarının olmasının da ülkü olacağını belirtiyor bilim insanı.
Yine de Scott bu araştırmanın, insan tarihinin sonsuz büyüleyici bir devrindeki “eşi görülmemiş bir etraf değişiminin” eskizi biçiminde durduğunu söylüyor. Roma İmparatorluğu’nun yıkılmasını tam olarak neyin başlattığını bilmek imkansız olabilir (hem Scott hem de McConnell, çok büyük ihtimalle tek bir sebebi olmadığını söylüyor). Ama devrin hava kirliliğini incelemek, insanları tarih ve günümüz ortasındaki paralellikleri düşünmeye itebilir. “Roma popülasyonunu incelediğinizde ve çağdaş vakitlere göz attığınızda, dünyayı daha farklı görüyorsunuz” diyor Scott. Romalılar muhtemelen gümüş eritmenin sonuçlarını tam bilmiyordu. “Şu an anlamadığımız halde neler yaptığımızı merak ediyor insan.”
