Milet/Miletos, Batı Anadolu’da tarihte ismi geçen eski kentlerden biridir.

Anlatılara nazaran, 2500 yıl evvel burada doğan bir kız çocuğu, Ege Denizi kıyılarının tarihini etkilemiş, dünya fikir ve ideoloji sistemlerinin gelişmesinde çok değerli bir rol oynamıştır.

Aspasia idi onun ismi.

Bu küçük kız karşı yakaya, Atina’ya götürülecek; hoş ve çok akıllı bir bayan olarak, Anadolu kültürünün Yunanistan anakarasına taşınmasında, yeni düşünsel harmanlar yaratılmasında, tüm dünyayı etkileyen Helen kültürünün biçimlenmesine tesirli olacaktır.

O bir bayan ya!

Erkek hâkim bir ortamda peşine takılan bir sürü dedikoduyla.

Anadolu halkı ortasında söylenen bir kelam vardır: “Alımlı koyuna çan takarlar.” Tahminen de bu söz tam onu tanımlar!

***

(Milet-Miletos, bugün)

Bugün, Batı Anadolu’da Aydın ilinin Didim ilçesinin Balat köyünün/mahallesinin yanı başında, Söke’ye de yakın bir ören yeri; antik çağ ve öncesinin en kıymetli Ege kentlerinden biridir Milet.

O çağlarda Büyük Menderes (Meander) Nehri’nin döküldüğü yer Bafa Gölü’nü de içine alan büyük bir körfezdi.

Latmos/Beşparmak Dağları’na dayanan körfezin kuzey ucunda Priene, iç yanında Myus, güney ucunda Miletos, onun da güneyinde Didyma (Didim) vardı.

Nehir yavaş yavaş bu körfezi doldurdu, Bafa Gölü içeride göl olarak kaldı.

İ.Ö. 3500 yıllarından başlayıp 1450 yıllarına kadar Ege Denizi’ne hükümran olan, Girit Adası’nda surları olmayan kentler kuran Minos uygarlığını yaratanların Batı Anadolu’ya ulaştığı birinci kentlerin başında gelir.

Santorini Adası Yanardağı’nın patlamasıyla çok zayıflayan bu egemenlik, Yunanistan anakarasından gelen Mykenelier/Helenler tarafından yıkılmıştı.

Milet’e gelen Giritliler, sonra Mykeneliler burada yerlilerle (Helenlerin söylencesel bir halk olan Lelegler dediği), muhtemelen Luvilerle karşılaşmış, onlara karışarak bu deniz kasabasını güçlü bir Anadolu kenti haline getirmişlerdi.

İ.Ö. 2. bin yılda ismi Hitit lisanında Milata/Milawata, Luvice Milawanda olan kent, Batı Anadolu’yu bir sömürge üzere kullanan Hitit egemenliğine karşı yerli Luvilerle dayanışma içinde olmuş, fakat İ.Ö. 13. yüzyıl sonunda Hitit ordusu tarafından ele geçirilmişti.

Boğazköy-Çorum merkezli Hitit İmparatorluğu İ.Ö. 2. binyılda Anadolu’nun siyasi birliğini kurmuş, güçlü bir devlet yapısıyla; kanunları, yazıları, ordusuyla yüksek bir kültür oluşturmuştu.

Milet’ten daha güneye Halikarnassos/Bodrum’a kadar uzanan, bugünkü Muğla ili topraklarına Hititler muhtemelen “Karkişa”, sonra Helenler Karia diyeceklerdi.

İ.Ö. 1200’ler sonunda Hitit İmparatorluğu’nun yıkılmasıyla Batı Anadolu’da oluşan otorite boşluğundan yararlanan Helenlerin Aiol, İon, Dor uzunlukları Ege kıyılarına çıkmışlar, kıyı kentlerine yerleşmişler, yerli halkla kaynaşıp yeni ve parlak bir uygarlık kurmuşlardı.

(B.Menderes ırmağının denizi doldurması, Bafa Gölünün oluşması)

***

Aspasia, İ.Ö. 470’de Milet’te doğmuştu.

Babası Aksiokhos muhtemelen çok zengindi ve kızına âlâ bir eğitim aldırmıştı.

Zaten Milet de birkaç binyıllık varlığıyla ticaret ve tarımın yanı sıra kıymetli bir kültür merkeziydi.

İ.S. 3. yüzyılda Smyrna/İzmir’de yaşamış ünlü orator/söylevci ve muharrir Aelius Aristides onun Karyalı bir savaş esiri olduğunu müellif; lakin bunun gerçek olmadığı kabul edilir.

Bir savaş esiri olmadığı açıktır lakin Miletli Aspasia’nın; Helen göçleri sırasında buraya İon uzunluğunun yerleşmesine karşın daha evvel ve tahminen hâlâ burada yaşayan ve daha güneye onların ismi verilen Karyalı olabileceği, yani bir Helen olmayabileceği de göz arkası edilemez.

Bugün lisan alımları, yazılı evraklara dayanarak Karyalıların bir Anadolu lisanı olan Luvice’ye akraba ya da onun türevi bir lisan konuştuklarını bildiriyor.

***

Atinalı bir soylu olan Skambonidaili (antik Atina’da bir semt) II. Alkibiades muhtemelen siyasi nedenlerle, Miletos’a sürgün edildiğinde (İ.Ö. 460) yerli Aksiokhos ailesiyle tanıştı ve büyük kızıyla evlendi.

Aspasia on yaşındaydı.

Sürgün bitince Alkibiades karısını ve baldızı Aspasia’yı alarak Atina’ya döndü.

Güzelliği ve kültürüyle eniştesi Alkibiades’in soylu ortamında çabucak fark edilmişti Miletli Aspasia.

Ancak Atina maddelerine nazaran yurttaş kabul edilmiyordu.

O bir “yabancı”, bir “metik” idi.

Atina’da yaşayan fakat vatandaşlık hakkı olmayan özgür bireylere “metik” deniyordu.

Metikler ticaretle uğraşan tüccarlar, zanaatkârlar ve göçmenlerden oluşuyordu.

Atina’da kalıcı olarak yaşayabilmek için özel bir vergi (metik vergisi) ödemek zorundaydılar.

Siyasi hakları yoktu, yani oy kullanamaz yahut devlet idaresinde vazife alamazlardı.

Erkekler askerlik yapabilirlerdi ancak hoplit (savaşçı ağır piyade) olarak değil, dayanak birliklerinde misyon alırlardı.

Aspasia Atina’da soylular ortasına kabul edilmesine karşın bir “metik”, bir yabancı, Anadolu kızıydı.

(Aspasia’yı gösteren temsili bir resim)

***

Aspasia hakkında tam, açık bir biyografi yoktur.

Tartışılan kişiliği hakkında birçok muharririn onu takdir eden ya da aşağılayan anlatısı vardır.

Onun hakkındaki genel bilgiler, Aspasia’dan 600 yıl sonra yaşamış (İ.S. 46 – 120?), Helen tarihçi, biyografi ve deneme muharriri Plutarkhos’dan alınır.

Eniştesi Skambonidaili Alkibiades’in muhafazasında Atina’da özgür bir yabancı olarak yaşayan Aspasia’nın konutu Plutarkhos’a nazaran giderek Atina’nın entelektüel merkezine dönüşmüştü.

Hatta Plutarkhos’a nazaran, Atinalı erkekler eşlerini Aspasia’nın konuşmalarını dinlemeleri için onun meskenine getirirlerdi.

Aspasia’nın ömrü, tahminen de insanlık tarihinde büyük tesirlere yol açan gelişmeler, Atina’nın soylu ve akıllı genci Perikles’le tanışmasıyla değişti.

***

(Perikles)

Atina’nın esaslı ailelerinden birine mensup Perikles İ.Ö. 495-429 yılları ortasında yaşamış Helen siyasetçi ve generaldir.

Atina’nın yaklaşık 32 yıl baş yöneticiliğini (Arkhon) yaptığı periyot, Atina’nın “altın çağı” olarak isimlendirilir.

Bu devir tıpkı vakitte demokrasinin sistem haline getirildiği, sanatkarların eşsiz eserler verdiği periyottur.

Bugün dahi tüm dünya okullarında isimleri ve yapıtları öğretilen; Sokrates, Protagoras, Elealı Zenon, Anaksagoras, Georgias üzere filozoflar, Sophokles, Euripides, Aiskhylos, Aristophanes üzere oyun müellifleri, Phidias üzere bir heykeltıraş ve mimar onun devrinde yaşadı.

İnsanlık hâlâ onların dünyaya bakışı ve olguları yorumlayışından, tiyatro oyunlarındaki insani ihtarlardan, mimari ve yontuculuktaki yaratıcılıktan ilham alıyor.

Bütün bu gelişmelerin gerisinde muhtemelen Sokrates üzere büyük bir düşünürü bile etkileyen Anadolu kızı Aspasia vardı.

Bir “metik”/yabancı olduğu, Atina vatandaşı olmadığı için Aspasia Perikles ile evlenemedi lakin onun daima yanında bulundu ve ona bir erkek evlat verdi (İ.Ö. 440).

***

Aspasia, hem düşünsel hem de siyasal manada Atina’da derin bir iz bıraktı.

Dolayısıyla dünya kültüründe de tesirli oldu.

Eğitimli oluşu ve eğiticiliği; bilgeliği ve bilgiye ehemmiyet verişi, bilhassa retorik/güzel konuşma ve ikna etme konusundaki dayanılmaz yeteneği, felsefi açıdan büyük Sokrates’i etkilediği üzere kozmik fikir sistemlerinin oluşmasına katkı sağladı.

Bazı tarihçiler, Sokrates’in öğrencisi Platon’un (Eflatun) aktardığı diyaloglarında kullandığı diyalektik usulü geliştirirken Aspasia ile yaptığı söyleşilerden esinlendiğini savunur.

Perikles’in Peloponnesos Savaşları denen Atinalılarla Spartalılar ortasında yapılan savaşta ölen Atinalı askerlerin cenaze merasiminde yaptığı (İ.Ö. 431) ve günümüzde dahi coşkunluğu anılan mükemmel konuşmada Aspasia’nın fikirlerinden etkilendiği, hatta bu söylevi onun hazırladığı söylenir.

Perikles, Atina’da direkt demokrasiyi güçlendiren ve halkın idareye iştirakini kolaylaştıran adımlar atarken tekrar Aspasia’nın tekliflerinden yararlandığı öngörülür.

(Aspasia’yı Sokrates ve Perikles’le tartışırken gösteren temsili bir fotoğraf.)

***

Bu büyük devlet adamının gerçekleştirdikleri, bugün dahi birçok ülkede yapılamayan demokratik reformlardı.

Daha evvel yalnızca varlıklı yurttaşlar tarafından yürütülen devlet misyonlarına yoksul vatandaşların da katılmasını sağlamak için kamu görevlilerine maaş bağladı.

Özellikle Halk Mahkemeleri’nde misyon alan heyet üyelerine ödeme yapılmasını sağlayarak direkt demokrasinin gelişmesini sürdürdü.

“Ekklesia” denilen Halk Meclisi’ni güçlendirdi, tüm vatandaşların yasalar hakkında oy kullanabildiği bir meclis haline getirdi.

Halk Meclisi’nin yetkilerini artırarak halkın idareye iştirakini teşvik etti.

Böylece değerli kararlar artık daha geniş bir yurttaş kitlesinin onayıyla alınıyordu.

Arkasında ve yanında Miletli Aspasia bulunan Perikles, Atina demokrasisinin en büyük savunucularından biri olarak tarihe geçti.

Onun ıslahatları, yalnızca Atina’nın altın çağını yaratmakla kalmadı, birebir vakitte çağdaş demokrasinin temel taşlarını da attı.

Bugün bile Perikles’in demokratik mefkureleri, özgürlük, eşitlik ve yurttaş iştiraki üzere kavramlarla anılıyor.

(Aspasia ve Perikles)

***

Atina toplumu o çağda eril bir toplumdu.

Kadınların toplumsal hayattaki yeri çoklukla mesken içi rollerle sonluydu: Mesken işleriyle ilgilenmek, çocuk doğurmak ve yetiştirmek, dış dünyayla fazla temas kurmamak üzere.

Zengin bayanlar, konutlarında kapalı yaşar ve kamusal alanlarda fazla görünmezdi.

Fakir bayanlar ise pazarda çalışabilir yahut zanaatkârlık yapabilirdi.

Kadınlar, Atina demokrasisinde resmi bir siyasi role sahip değildi:

Ekklesia (Genel Halk Meclisi), Boule (Yerel Konsey) ve mahkemelerde misyon alamazlardı.

Oy kullanma, devlet işleri ve mahkemelerde savunma yapma hakkına sahip değillerdi.

Kadınlar çoklukla erkeklerin vesayeti altında yaşardı; evvel babalarının, sonra eşlerinin, dul kaldıklarında ise erkek akrabalarının kontrolü altına girerlerdi.

Yalnız din işlerinde değerli fonksiyonlar üstlenirlerdi.

Perikles birçok demokratik ıslahat yapmıştı fakat bu yenilikler erkekler içindi.

Perikles’in demokrasisi, “erkek yurttaşlar” için özgürlük sağlarken, bayanları ve köleleri kapsamayan bir sistem olarak kaldı.

Bugün de toplumsal bağlamda kısıtlı olsa da eldeki özgürlüklerin ne kadar çok uğraşla elde edildiği ortada.

***

(Aspasia)

Böyle bir toplumsal ve siyasal şartlar ortamında, Anadolu’dan gelip aklı ve kişiliğiyle Atina’da kendine yer edinen, dünyada gelmiş geçmiş en büyük yöneticilerden biri olan Perikles’e hem danışmanlık hem de eşlik yapmıştı Aspasia.

Kolay mıydı, o vaktin en varlıklı kentinde, bilgelerin, alımların, sanatkarların uğrak yeri olan bir meskende yaşamak, kentin en güçlü adamıyla birlikte hayatı paylaşmak

Aspasia doğal ki birçok düşman edindi.

Hakkında söylenmedik kelam kalmadı.

Kadındı ya!

Evine erkeklerin gelmesinden, toplantılar yapılmasından ötürü “hetaira”, zenginlere genelev çalıştıran bayan denildi ona.

Hâlbuki onun hemcinsleri insan yerine bile konmuyordu Atina’da.

Ne fahişeliği, ne metresliği, ne cariyeliği kaldı!

Perikles’in nikâhsız eşiydi ya: Bir “metik/yabancı”, bir “kadın”!

Perikles’in siyasal rakipleri öçlerini Aspasia’yı aşağılamakla almaya çalışıyordu.

Aspasia’nın özgür davranışlarıyla Perikles’i küçülmeye kalkışıyorlardı.

Hiciv ustası, günümüzde “Kuşlar” isimli oyunuyla tanınan Aristophanes onu yerden yere vuruyordu.

Sokrates’in öğrencisi olan “Alaycı” (Kynik) ideolojinin başlatıcısı Diogenes, Aspasia ve Perikles’e etmediği iftira bırakmıyordu.

Platon, Aspasia’nın zekâsı ve bilgisinden çok etkilendiğini saklamazken, hocası Sokrates, Aspasia ile çok fikir alışverişi yapmış olmasına karşın eşi Perikles’e saldırmaktan çekinmiyordu.

Felsefe siyasetle birden fazla vakit uyuşmuyor, uzlaşmıyor!

İnce niyet siyasetten her vakit daha fazla incelik ister!

(Aspasia’yı gösteren temsili bir fotoğraf.)

***

Aspasia Miletli, Anadolulu bir bayandı.

Doğu Ege Denizi’nin dalgalarıyla oynaşarak büyümüştü.

Menderes ırmağının sularında saçlarını yıkamıştı.

Homeros’un “Asya çayırları” dediği topraklarda kelebeklerin peşinden koşmuştu.

Anadolu kültürüne vakıf babasından almış olmalıydı birinci bilgilerini.

Halikanassoslu/babası Karialı (Anadolulu) olan Herodotos’un dediği üzere Karya bayanlarının erkeklerle bir arada savaştığını, bahadır ve özgür bayanlar olduğunu görmüştü.

Yine Karialı, Halikarnassoslu olan yörenin Kraliçesi Artemisia Perslerle birlikte olup gemilerinin başında, Atinalıların başını çektiği Helenlere karşı cesurca savaşmış lakin yenilmişti (İ.Ö. 480).

Anadolu kanı vardı damarlarında!

Belki de onun kahramanlıklarını dinlemekle geçmişti çocukluğu Artemisia’nın.

Atina’ya yerleştiğinde, bayanların duvarlar ardında saklandığını görünce onlara uymamıştı natürel ki.

Anadolu insanı olan kimliğinden vazgeçmemişti.

Kadınları aşağılayan bir ülkede, başı dik, çağın en akıllı sayılan erkeklerine eğitmenlik yapmıştır.

Onların ufkunu açmıştı.

Kenti değiştiren, insanlığın gelişmesine kapı açan uygulamaların tahminen de yaratıcısı olmuştu.

(Mutemelen Atina’da Aspasia’nın konutuna benzeri bir ev)

***

Antik çağ tarihçisi Plutakhos’a nazaran Aspasia’nın ünü o kadar yayılmıştı ki Pers Hükümdarı II.Darius’un Anadolu Satrapı (Valisi) olarak atadığı oğlu genç Kyros en beğenilen cariyesine onun ismini vermişti.

O vakitler Milet, Karya dahil bütün Anadolu Perslerin/İranlıların egemenliği altındaydı.

Genç Kyros, babası ölünce yerine geçen ağabeyini tahttan indirmek için İran’ın üzerine yürümüş, yanına, bu seferi anlattığı ünlü Anabasis’in müellifi ve kumandan Ksenophon önderliğinde paralı Helen askerlerini de almıştı. Fakat Kuzey Mezopotamya’daki savaşta ağabeyine yenilmiş ve öldürülmüştü (İ.Ö.401).

***

Ne yazık ki Artemisia’nın bize yazılı bir yapıtı kalmadı.

Onu yalnızca o çağda hakkında yazılanlarla tanıyoruz.

Kimi yanlış kimi doğru!

Balat köyünün, Didim-Söke’nin, Menderes ırmağının bu harika kızı, doğduğu toprakları, o çağın öbür dünyasındaki cennetten, Elysium’dan gülümseyerek izliyor olmalı artık.

Ne evlatlar yetiştirmiş bu topraklar!

Sefa Taşkın

30.03.2025

Karşıyaka/İzmir