Ateş doğuran deniz ve Santorini

Anadolu ile Yunanistan anakarası ortasında uzanan Ege Denizi’nin tabanı, dalgaları üzere oynaktır.

Yer sık sık titrer.

Elbette, yazın poyrazından, kışın ayazından değil!

Onlar bildiğimiz esintilerdir.

Ya deprem!

(Antik Çağda deprem)

***

Güneşten koptuğu andan itibaren ateşle kaynayan dünyamızın kabuğu, bu ateşin uzayın sert soğuğuyla katılaşması sonucu meydana gelmiştir.

Bu katılaşma yedi büyük ve birçok küçük kaya levhaları halinde olmuştur.

Bu kabuk karada yer yer ortalama 30-40 km, denizaltında 10-12 km kalınlıktadır.

Yani, üzerine bastığımız yeryüzünün çabucak altı fokur fokur kaynayan ateştir, adeta bir cehennemdir.

Bilim insanları kabuğun altındaki katmana “manto”, ateşe “magma” diyor.

Kara kütleleri, bu muazzam yeraltı ısısının tesiriyle hareket eder.

Üzerinde yaşadığımız kıtalar bu kütlelerin, levhaların devinimi sonucu şekillenmiştir.

Levhalar ortasındaki çatlaklar boyunca güç birikir ve ani boşalmalar büyük sarsıntılara neden olur.

Bunun sonucunda insan yerleşimlerinde büyük yıkımlar meydana gelir.

***

Genellikle ‘deprem’ ya da ‘zelzele’ olarak isimlendirilen bu olay, insanlık için tarih boyunca büyük bir sorun olmuştur.

Zamanı ve şiddeti evvelden bilinmeyen, yaşanacağına dair açık bir belirti göstermeyen bu doğal yeryüzü olayı, günümüz bilim insanlarının “tektonik deprem” olarak isimlendirdiği bir fenomendir ve beşerler için gizemini korur.

Pratikte ise insan üretimi yapıların yıkılmasına neden olur.

Antik Helen inancına nazaran, sarsıntılardan sorumlu ilah baş ilah Zeus’un kardeşi Poseidon’du.

(Denizlerin ve sarsıntıların yaradanı Poseidon)

Üç uçlu yaba ya da dirgenle simgelenen Poseidon, tıpkı vakitte denizlerin ve atların rabbidir.

“Enosikhthon”: “Yeri Sarsan, İçe Dönük” unvanları taşıyan Poseidon öfkelendiği vakit dirgeni yere vurur ve yer sarsıntıları başlar. Baş ilah, her şeye kadir olan Zeus da kızdığı vakit yeri titretir, zelzeleler oluşur.

Bu nedenle, eski Ege inancında ilahları öfkelendirmemek son derece değerliydi.

Eski Türk ve Orta Asya söylencelerinde ve kimi Orta Doğu kültürlerinde Dünya’nın öküzün boynuzları üzerinde durduğu ve zelzelelerin öküzün başını sallamasıyla oluştuğuna inanılırdı, eski vakitlerde.

Bazı söylentilerde Dünya’yı büyük bir öküzden diğer balık, kaplumbağa üzere bir canlı üzerinde taşıyordu.

14.yüzyılın İslam alımlarından, Şam’da doğmuş “İbn Kesir” de bu inançtaydı.

Hint mitolojisinde ise Dünya büyük bir filin yahut kaplumbağanın sırtında duruyordu.

Bu hayvanların kımıldamasıyla zelzeleler olurdu. Kimi Türk anlatılarında öküz, yorgun düşüp başını oynattığında zelzele meydana gelirdi.

Nedeni anlaşılamadığından ve kâfi bilgi bulunmadığından, insan bilinmeyeni, sorgulamak yerine bazen efsanelerle açıklamaya çalışmıştır.

Israrla gerçeği arayan sorulara cevap arayanlar var olduğu üzere beşerler ortasında; benzetmeleri ve uydurmaları bir “dogma, değişmez bir önerme” olarak kabul eden şahıslar tarih boyunca daima var oldu.

Yeniliklere ve ilerlemeye daima karşı oldu bu gibiler.

***

(Temsili bir yanardağ resmi)

Depremlerin en besbelli cinslerinden biri, “yanardağ” patlamalarının öncesinde ve sonrasında meydana gelen yer sarsıntılarıdır.

Yeryüzünün kabuğunu oluşturan büyük kütle modüllerinin, levhaların birbirini kestiği, ayrıldığı yerlerde ya da bir levhanın başkasının altına girdiği, daldığı-battığı bölgelerde erimiş kayalar, magma üst çıkar.

Kabukta, altındaki manto katmanında bulunan yarı erimiş kayaçlar, magma ısı ve basınç tesiriyle yükselir, kabuğun altında birikir.

Magma, yer kabuğundaki çatlaklardan ve kırıklardan üst çıkarak yüzeye ulaşır.

Yüzeye çıkan magma lav, gaz ve kül formunda püskürerek yanardağları oluşturur.

Bu çoklukla büyük patlamalar biçiminde olur.

Yanardağ patlamaları sonucunda lavlar ve küller üst üste birikir ve volkan konisi oluşur.

İlk beşerler bu muazzam tabiat olayını şaşkınlıkla izlemiş olmalılar ve yanardağlardan uzakta olmaya çalışmışlar.

Tabii ki bu olguyu inançlarına da yansıtmışlar.

Helen mitolojisinde demircilik ve ateş yaradanı olan Hephaistos yanardağların rabbi sayılmıştır.

Bu demirci rabbin çalışma yerinin İtalya’da Sicilya’daki hala etkin olan Etna yanardağının altında olduğu sanılmış.

Hephaistos ismine Çanakkale boğazının karşısındaki Limni (Limnos) adasına bir tapınak yapılmış. Bu ada ona olan inancın merkezi kabul edilmiş.

Ege Denizi’ne ilişkin inanç sisteminde, mitolojik bir canavar olan Typhon’un (Tifon) öfkesi de yanardağ etkinliklerinin nedeni olarak görülmüş.

Helenlerden sonra Hephaistos, Roma/Latin mitolojisinde İlah Vulcan’a dönüşmüştür ve ‘volkan’ sözcüğü lisanımıza buradan geçmiştir.

(Girit’te temsili tsunami resmi)

***

Ege Denizi’nin yer kabuğu ve kıyıları, sarsıntılara yol açan kırık çizgilerle dolu olup, lav çıkışlarına elverişlidir.”

Sık olan sarsıntılarla birlikte yaşamak buralarda neredeyse günlük hayatın bir modülüdür.

Bugün, Yunanistan hudutları içinde kalan, Ege Denizi’nin güneyinde bulunan Kiklad Adaları bölgesi, bu durumun en bariz olduğu yerdir.

Kiklad Adaları, merkezdeki Delos adasını çevreleyen, irili ufaklı 220 adadan oluşur; en büyüğü ise Naksos’tur.

Türkler, onlara “Tavşan Adaları” kaygısı.

“Kiklad”, Helen lisanında “çevreleyen” yahut “etrafında” manasına gelir.

Günümüzde, bu bölgenin merkezi Syros Adası’ndaki Hermoupolis’dir (Hermes kenti).

Osmanlı devrinde Syros, değerli bir gümrük merkeziydi; hatta, bazen kaçakçılıkla da anılırdı.”

(Bir Kiklad idolü)

Helenlerin bu bölgeye gelişinden çok evvel, İ.Ö. 3000–2000 yıllarında; bilim insanlarının “Erken Tunç Çağı” dediği devirde, Kiklad Adalarında ortaya çıkan ve mermerden yapılmış küçük heykeller ya da idoller biçiminde kendini tabir eden uygarlık, Ege Denizi etrafında yaşamış insanların birinci kültürel izlerini temsil eder.

Günümüzde bu tıp yapıtlara “soyut biçimle tasarlanmış” ya da “minimalist” de deniyor.

Antik Çağda, Kiklad Adaları’nın ortasındaki Delos Adası’nın kutsal olduğuna inanılırdı.

Ege mitolojisinde, Büyük İlah Zeus’un, Kos Adası’nda doğmuş Leto’dan olan ikiz çocukları Apollon ve Artemis’in doğum yeri olarak Delos Adası kabul edilir.

Erkek Apollon güneş ışığının ve kehanetlerin, bayan Artemis kırların, avcılığın, ay ışığının ilahıydı.

Apollon’un Didim-Aydın’da, Artemis’in Efes’te görkemli tapınakları vardı; günümüze yalnızca kalıntıları kaldı.

***

(Thera yanardağının patlamasını gösteren bir temsili resim)

Kiklad Adaları ve güneydeki; Girit adasına yakın, eski ismi Thera, günümüzde Santorini olarak bilinen ada ve etrafı son günlerde kıymetli sarsıntılarla sarsılıyor.

Bilim İnsanları ortasında bu zelzelelerin yer kabuğundaki fay kırıklarının hareketlerinden kaynaklandığı görüşü yüklü olsa da Thera adasında İ.Ö. 1650-1450 yılları ortasından patladığı öngörülen volkanın yol açtığı yıkım ve Akdeniz havzasında yayılan tesirler, bugünkü sarsıntılara muhtemel bir volkanik aktifliğin neden olabileceği mümkünlüğünü da gündeme getiriyor.

Az değil, yaklaşık 3500 yıl evvel gerçekleşmiş bu felaket.

Bu süreçte muhtemelen, yeraltındaki basınç artışıyla meydana gelen sarsıntılar, yer kabuğunun ince ve zayıf bölgelerinden çıkan magma ve lavların patlayacağının habercisiydi.

Bu sarsıntılardan korkan beşerler çabucak Thera/Santorini’yi terk etmişlerdi.

Adanın güneydoğusundaki “Akrotiri” (Burun, Uç yer) köyü o vakitten kalan arkeolojik kalıntılarını günümüze iletiyor.

(Santorini adasında Minos kenti “Akrotiri” kalıntıları)

Kısa bir müddet sonra, Thera yanardağının bulunduğu bölgede çökmeler meydana geldi.

Volkanın ağzından çıkan büyük kül ve gaz bulutları göğe yükselmiş, rüzgarın tesiriyle yayılmış; hatta Mısır’a kadar gitmiş ve etraf günlerce karanlıkta kalmıştı.

Mısır’ın kuzeyindeki “Tel el-Dab’a”da bulunan antik Avaris kentinde, Firavun III. Tuthmoses (M.Ö. 1479–1425) devrine ilişkin katman kazılırken, arkeologlar Santorini’deki yanardağın püskürtme taşlarını bulmuşlar.

Yuvarlak bir ada olan Thera’nın ortasında yanardağın patladığı yer çökmüş, sular altında kalmış.

Bu durum, diğer bir felaketin nedeni olmuş.

Adanın çöken ve çukurlaşan kısmına deniz suyu akmış ve bu alanı doldurmuş.

Bu su akıntısı o denli şiddetli olmuş ki büyük dalgalar meydana gelmiş.

Bu dalgalar evvel Thera/Santorini ve yakınındaki Kiklad Adaları’nı, akabinde güneydeki Girit’i vurduktan sonra kilometrelerce uzak Batı Anadolu kıyılarına ulaşmış.

Depremler, Girit adasının tamamını etkilerken; 30 metreye varan dalgalar kıyıdaki yerleşimleri yutmuş, yok etmiş. Bu dalgalar, karşı kıyıya, Anadolu kıyılarına, Fethiye ve Çeşme’ye kadar gelmiş.

Çeşme Bağarası’nda yakın vakitte yapılan arkeolojik hafriyatlarda, o periyoda ilişkin bir iskeletteki kırıklarda bu yıkıcı dalga izleri saptanmış.

Günümüz bilim insanları, bu denizden gelen dev su baskınına “tsunami” diyorlar.

***

Thera/Santorini yanardağının İ.Ö. 1450’lerde patlaması ve etkilediği geniş coğrafya ile yakındaki Girit adasında yaşananlar, dünya tarihi ve kültüründe yeni bir periyodun kapılarını aralamıştır.

İ.Ö. 3000’lerde başlayıp Thera yanardağ felaketiyle İ.Ö. 1450’de sona eren Girit’teki gelişkin uygarlığa, tarihçiler mitolojik kurucu Minos’un ismini vermişlerdir.

Kıyılardan içerilere girmeden, yalnızca denizlere hâkim olmaları nedeniyle idarelerine “Thalassokrasi”, “Deniz iktidarı” ismi verilen Minoslular Ege Denizi kıyısında surları olmayan kentler kurarak barışçıl bir toplum yaratmışlardı.

(Antik Çağda Girit bayanlarını gösteren bir fresk)

Ticaretle zenginleşmişler, yüksek bir ömür seviyesine ulaşmışlardı.

Kadınlar, rahat bir hayat sürüyor; hatta, göğüslerini kapatmayacak halde tasarlanmış, göğüslerini açıkta bırakan giysiler giyiyorlardı.

Giritli bayanların özgürlüğü meşhurdu! Güçlü ve önderlik nitelikleri vardı.

O devirde Girit’te de Anadolu’da olduğu üzere “Ana Tanrıça”ya ve “Boğa”ya tapılıyordu.

Anlaşmak ve kaydetmek maksadıyla, daha sonra kendilerine has fotoğraflı yazıya – yani hiyerogliflere – dönüşecek işaretler icat etmiş ve kullanmışlardı.

Girit yazısının, Batı Anadolu kıyılarında geliştiği düşünülen Anadolu/Luvi hiyeroglifleriyle benzerliği ve tıpkı vakit diliminde ortaya çıkması enteresandır.

Thera yanardağının patlaması, Girit’teki bu varlıklı ve huzurlu hayatı yok etti.

İnsanlar öldü, yerleşimler yıkıldı.

Bu periyotta, Yunanistan anakarasında, Mykene ve Atina’da gelişen Helen uygarlığı, Minos’un zayıflaması ve çökmesinden yararlanarak Girit’i istila etti.

Helen mitolojisinde, dünya kültürüne yansıyan Atina kahramanı Theseus’un, Giritli Minotaur’u (yarı insan yarı boğa varlığı) labirentte bularak öldürmesi unutulmaz bir hikayedir.

Bu anlatının Helenlerin Girit’i ele geçirmesini yansıttığı söylenir.

Giritliler, Minos uygarlığını yaratan halk Helen değildi; lisanları bile epey farklıydı. Daha sonra, yükselen Helen uygarlığı içinde tesirlerini kaybettiler.

Bugün bile, Giritlilerin kendilerini Helen saymadıkları bilinir; vakit zaman oradan da bağımsızlık istekleri ortaya çıkar.

Hatta, Girit kahvehanelerinde toplanan gençlerin, siyah gömlekler giyerek kendilerini Helenlerden başka tuttukları bilinir.

***

(Santorini)

Zaman vakti kovaladı ve Ege Denizi neler neler görmedi, şahit olmadı ki.

Bu kadim topraklarda yaşayan beşerler daima zelzelelerle birlikte yaşadı. Kaç yıkımlar ve felaketler onları sarstı, fakat yok edemedi.

Doğu ile Batı ortasında bir köprü olan Ege Denizi ve kıyılarının oluşturduğu kültürel birikim ve etkileşim, insanlık tarihinde eşsiz bir sıçrama yarattı.

Doğa, zelzelesi, dalgaları, rüzgarı ve güneşiyle kendi eylemselliğini bİnlerce yıldır sürdürüyor.

İnsan, kimi vakit yetersiz kalsa da bu ortamda varlığını korumak ve geliştirmek için uğraş ediyor.

Kendi ortalarındaki problemleri abartmadan çözerek, tartışmaları çatışmaya dönüştürmeyerek, bilgi edinip bilgileri sorgulayarak barış içinde yaşamak mümkündür.

Ege Denizi’nde barışın hükümran olduğu yıllarda, varlıklı ömür ve özgürlüğün ne kadar yüksek seviyede olduğu unutulmamalıdır.

***

Patlayan Thera yanardağının ismi, sonradan “Santorini” olarak anılmaya başlanmış.

Günümüzde, şık coğrafyası ve gizemli hikayeleriyle bu topraklar bu deniz, dünyanın en ünlü seyahat merkezlerinden biridir.

Kartal yuvası üzere, yüksek kayaların üzerine inşa edilmiş meskenlerden gün batımının renkleri epeyce etkileyicidir.

Yakın vakte kadar, zelzele fırtınalarının ağırlaşmasına kadar turist gemilerinin biri geliyor oburu gidiyordu Santorini adasından.

Duvarları beyaz badanalı, kapı pencereleri mavi boyalı meskenlere iskeleden, çağdaş teleferiğin yanı sıra katırlar taşıyordu konukları. Yokuşa aldırmadan.

Umulan, tabiatın zelzele üzere doğal davranışlarına karşı tedbirli olunmasıdır, günümüzde.

Hayat tabiatla uyumlu yaşandığı vakit daha güzeldir!

İnsanlar için karşılıklı anlayış, farklılıklara hürmet ve huzur kıymetlidir.

“Santorini”, Latince/İtalyanca “Santa” ve Helen lisanında “İrini” sözcüklerinin birleşiminden oluşur.

‘Santa” kutsal demektir, ‘İrini’ ise barış.

‘Santorini’ “kutsal barış” manasına gelir

Doğayla ve birbirleriyle “barış” içinde yaşasın insanlık!

Sefa Taşkın

16.02.2025

Karşıyaka/İzmir