Eski Ekonomi Bakanı Prof Dr Işın Çelebi Cumhuriyet’in sorularını yanıtladı.

– Son yapılan operasyonların Türkiye’ye ekonomik bedeli ne oldu?

Türkiye, son bir yılda yurt dışından 40 milyar USD kiralık sıcak para temin etti. Bu gelen para için yaklaşık 12 milyar USD faiz ödendi. Lakin bu para faiziyle birlikte yurt dışına geri gitti. Mart ayının son günlerinde Merkez Bankası rezervleri 3 günde 26 milyar USD eridi. Bu paralara ne oldu? Beşerler 14 bin lira emekli maaşı alıyor. İnanılmaz bir yaşlı yoksulluğu yaşanıyor. Minimum fiyat 22 bin lira. Kayıt dışı iktisat, toplam gayri safi ulusal hasılanın dörtte biri seviyesinde. Bunlar vergilendirilmiyor. Bununla birlikte dolaylı vergiler yüzde 70’in üstüne çıkmış durumda. Tüm bu yük sabit gelirlilere ve düşük ücretlilere bindiriliyor. Artık durum daha da külfetli bir hale geldi.

– Hükümet bu durumu öngöremedi mi göze mi aldı sizce?

Bence idare son 2 yılda olanları tam olarak görmek istemiyor. Pembe bir tablo çiziyorlar. Bu yaşlananlar son iki yılda, insanları hor gören bir tutumun patlaması. Hiçbir şey aniden olmadı.

– Ekonomik manada bu saatten sonra Mehmet Şimşek’in yapabileceği bir şey var mı?

Bence yok. Komuta iktisadı mantığına sahip iktisatçıların da yapabileceği bir şey yok.

– Kim ne yapabilir?

Bu toplumun içinden yetişmiş beşerler yapabilir. Problemleri yaşayan, derin yoksulluğu bilenler, anlayanlar yapabilir.

– Az evvel yaşlılık yoksulluğundan kelam ettiniz, nedir tam olarak?

Evet, bu husus çok değerli ve gereğince dikkate alınmıyor. Yaşlılık yoksulluğu dediğim vakit boşa konuşmuyorum. Türkiye’de 20 milyondan fazla insan 50 yaş ve üstü ve bu beşerler çok mağdur durumda. Lakin kiralık olarak gelen 40 milyar USD sıcak para ve bu paranın 12 milyar USD civarında yıllık faiz maliyeti, üretimde ve yatırımda kullanılmadı. 26 milyar USD para üç günde yurt dışına çıktı, rezerv yakıldı, bir nevi sokağa atılmış oldu. Beşerler fakirleşti. Bugün ne yazık ki yaşlıların bir bakım sigortası yok. Meğer bu parayla yaşlılar ve emekliler için bakım sigortası sistemi kurulabilirdi. Her konutta bu sorun var. Herkes kendi yaşlısının meselesiyle ilgilenmek zorunda kalıyor. Bilhassa kız çocukları. Buna devletin sahip çıkması lazım. Devletin “ana” olması lazım. Eğitim, sıhhat ve barınma hakları çok kıymetli. Toplumsal devlet anlayışının ön plana çıkması lazım.

– Boykot davetlerine çok sert yansılar geldi, siz nasıl değerlendiriyorsunuz?

Türkiye hukuk devleti unsurlarını ve üç temel özgürlüğü hiçbir vakit unutmamalı. Bir; fikir ve tabir özgürlüğü. İki; din ve vicdan özgürlüğü. Üç; teşebbüs özgürlüğü. İdareler maalesef daha da sertleşiyor. Türkiye bu sertliği kaldıramaz. Türkiye totaliter bir rejimle yönetilemez. Türkiye’nin genlerinde, Cumhuriyet, demokrasi, özgür söz, vicdan ve adalet anlayışı var. Atatürk’ün mirası da bu.

‘ATATÜRK’ÜN ÇOCUKLARI KABUL ETMEZ’

Türkiye’nin doğal gazı, petrolü yok. Türkiye’nin kaynağı insan gücü. Bu insan gücü kaynağı da özgürlük, demokrasi istiyor. Demokrasi ve özgürlükler askıya alınarak Türkiye kalkındırılamaz. Türkiye, körfez ülkeleri, Latin Amerika ülkeleri üzere yönetilemez. Atatürk’ün çocukları bunu kabul etmez. Türkiye, dünyaya entegre olarak, rekabet ederek, büyüyerek, gelişerek, kalkınarak yönetilebilir.

– “Daha da sertleşecek” derken ne demek istiyorsunuz?

Kastım şu, insanların fiyatlarını daha da düşük tutarak daha da sıkacaklar. Geçim badiresi arttıkça anaların göz yaşları dinmeyecek.

– Bu süreçte CHP’nin duruşunu nasıl bir görüyorsunuz?

Son olanlar, partilerin de ötesinde, partileri aşmış durumda. Bu içten gelen toplumsal bir hareket.

– Yani siyaset halkı değil, halk mı siyaseti sürüklüyor?

Evet. Bir araştırmaya nazaran toplantılara katılanların yüzde 30’u milliyetçi, yüzde 57’si Atatürkçü. Yani millet “Mustafa Kemal’in çocuklarıyız” diyor, parti ismi söyleyen yok.

– Bu süreçten sonra muhalefet tek beden olur mu?

Bence burada toplumsal bir hareket var. Ağrı’daki beşerler da Edirne’dekiler de birebir şeyi istiyor. Sessiz çoğunluğun dinamizmini anlamak lazım. Toplum taleplerini lisana getirdi. Ve derinden gelen bir dalga var. Bu dalgayı çok net gördük.

– Bayram tatilinin uzaması kelam ettiğiniz dalga nedeniyle miydi?

– Pekala, bu seçime kadar dinamik tutulur mu?

Bu insanlara sahip çıkmak lazım. Meseleleri masaya koyup, tahlilleri açık, net ve gerçek biçimde sıralamak lazım. Boş nutuk ve konuşmalar yerine, tahliller lisana getirilmeli. Mevlana’nın dediği üzere “Sesini değil kelamını yükselt, çiçekleri büyüten yağmurdur gök gürültüsü değil”.

‘ÇAĞ DIŞI ANLAYIŞLA OLMAZ’

9 milyon minimum fiyatlı, 16 milyon emekli insan var. Aileleri ile birlikte asgarî 50 milyon insan geçinme sorunuyla karşı karşıyalar. Milyonların yoksulluğuna karşılık, kayıt dışı iktisattan milyar dolarlar kazanan yüzde 5’lik bir nüfus var. Vergi üreticiden, çalışandan, emekliden alınıyor. Bunun yansımasını pazarlarda görüyoruz. Yüzde 5 nüfus toplam gelirin yaklaşık 300 milyar dolarının sahibi. Servet transferi çok açık. Harikulade bir gelir dağılımı bozukluğu kelam konusu. Tahlil yolu; Türkiye’nin verimliliğini, üretimini arttıracak, dünya iktisadıyla entegre olacak bir ekonomik büyümenin ve memleketler arası ticarette sağlıklı bir rekabet sağlamasından geçiyor. Çağ dışı anlayışlarla bu meseleler çözülemez. Kuru, faizi sabit tut, dar gelirliyi yoksullaştır, Türkiye’nin rekabet gücünü yok et, sonra bunu tahlil olarak kabul ettirmeye çalış. Bu anlayış çağ dışı. İktisattaki belirsizlikler arttıkça, komuta iktisadı mantığı geçerli hayli tahlil bulunamaz. Zorlukları zorla kabul ettirmek hakikat değil. Türkiye için demokrasi, açık toplum, özgürlükler, kalkınma, büyüme ve rekabet olmazsa olmazdır.

– “Çağ dışı” sözünüzü açar mısınız?

Eskiden gemileri hareket ettirmek için kürek mahkûmları kullanılıyordu. İnsanların ömür seviyesini düşürerek enflasyonu çözmeye çalışmak yanlışsız değil. İki sene evvel fiyat artış suratı yüzde 38 idi, artık tekrar yüzde 38 deniyor. Enflasyonla gayrette başarısızlık çok açık. Bu süreçte halk daha da fakirleşti. İktisat idaresi, gerçeklerden uzaklaştığı, kendi kabuğu içinde, kendi bildiği oyunu oynamaya çalıştığı için başarısız.

– TÜİK’in “yüzde 38” açıklaması ne kadar gerçekçi?

Haziran 2023’te fiyat artış suratı – enflasyon oranı – yüzde 38 idi. 21 ay sonra fiyat artış suratı – enflasyon seviyesi tekrar yüzde 38. 16 milyon emekli, 9 milyon minimum fiyatlı ve aileleri niçin bu fedakârlığa katlandı? TÜİK’in sayılarla oynadığı çok açık. Fakat tekrar de TÜİK’in sayıları üzerinden konuşuyorum. Biz geçmişte, Türkiye’nin idarede olduğumuz vakit bu sayıları televizyondan öğrenirdik. Hiçbir halde evvelden bilmezdik. Artık sayılar yönetimdekilerin onayı alındıktan sonra, onların uygun gördüğü oranda açıklanıyor. Meğer bu kurumların bağımsız olması lazım. Lakin o vakit sayılar sağlam olur.

‘KURUMLARIN BAĞIMSIZLIĞI ŞART’

Bugün 143 mal üzerinden fiyat endeksi yapıyorsun. Hâlbuki toplumu ilgilendiren 80 malı incele, ona nazaran fiyat artışlarına bak. 143 malın 50 tanesi insanların günlük hayatıyla hiç ilgili olmayan eserler, fiyatları yıl boyunca sabit kalan mallar. Türkiye’nin oturup yeni baştan bu problemlerin üzerine düşünmesi gerektiğine inanıyorum. TÜİK ve Merkez Bankasının bağımsız olması, DPT’nin tekrar kurulması kaide.

‘REKLAM VE GÜÇLE SEÇİM KAZANILAMAZ’

– Erken seçim isteniyor, bu şartlarda mümkün mü?

Üretimi ve verimliliği arttırmak gerek. Tüm bilgi ve bilgiler gerçek olmalı, belirsizlik ortadan kaldırılmalı. Bunun da temeli hukuktan ve demokrasiden geçiyor. Artık reklamla ve güçle seçim kazanmak mümkün değil. Devlet Planlama Teşkilatı’nın kaldırılmasını ne kadar yanlış olduğunu bugün görüyoruz. Merkez Bankası’nın bağımsızlığını kaybetmesinin ne kadar yanlış olduğuna şahit oluyoruz. Türkiye’ye bir gelecek programı sunmak lazım. Bu programda bilge insanların ve gençlerin görüş ve vizyonlarına muhtaçlık var.

– Temmuzda taban fiyata orta artırım olursa erken seçim ihtimali doğar mı?

Sadaka verir üzere artırım vererek sorun çözülür mü? İktisatta yapısal değişime muhtaçlık var. Memleketler arası alanda rekabet gücünü arttırmak lazım. Kur sabitlenirse rekabet gücü artar mı? Dünyayla rekabet edecek seviyede ticaret yapacak halde Türkiye’nin hukuk altyapısını yenilemen, demokrasisini geliştirmen lazım. Demokrasisi ve hukuk altyapısı güçlendirilmeden Türkiye milletlerarası alanda güç kazanamaz. Körfez ve Latin Amerika ülkelerine benzeri idare anlayışı ile Türkiye yönetilemez. Demokrasi ve hukuk devleti prensiplerinden uzaklaşırsan Türkiye büyüyemez.

‘GÜCÜMÜZ İNSANIMIZ’

En değerli varlığını, insan gücünü, gençlerini çağdaş biçimde eğitmezsen olmaz. Dünyada rekabet edecek, memleketler arası ticaretten daha çok hisse alacak, dinamik bir Türkiye’yi açık toplum ve açık iktisat ile yönetmezsen kahır büyük olur. Kapalı toplum ve komuta iktisadı mantığı ile çağ dışı bir idare oluşur.

– Hükümet Körfez, Latin Amerika ülkelerine emsal bir idare sistemi mi istiyor?

Yasama yürütme ve yargının birbirinden bağımsız ve birbirini denetler olması gerekirken, bu anlayış tam aksisi bir ortam yarattı. Türkiye’nin bugün oturup kendi içinde bir öz eleştirisini yapması lazım. Türkiye’de kuvvetler ayrımına, kontrol yetkisinin kuvvetli olduğu bir parlamenter sisteme muhakkak gereksinim var.

– Türkiye’ye Trump’ın tesiri ne olacak?

Çok büyük olacak. Dünyada da çok büyük bir sertleşme var. ABD’de Trump, Almanya, Fransa, Rusya ve Çin’de teknolojik gelişme ve silah sanayisi birlikte büyüyor. Bölgesel savaşlar sürüp gidiyor. Savaş sanayisi ve teknolojik gelişmeler, idarelerde dayanılmaz bir sertliği ve çatışmayı beraberinde getiriyor.

‘TÜRKİYE’NİN SERTLEŞMEYE TAHAMMÜLÜ YOK’

– Yalnızca Türkiye değil yani…

Dünya sertleşiyor lakin dünya sertleşirken Türkiye’nin sertleşmeye tahammülü yok. Zira Türkiye 1923’ten bu yana 100 yıldır cumhuriyet ve demokrasiyle yönetiliyor. 1977’de Ecevit’in “Analar oylarınızla gözyaşlarını durdurun” kelamı bugün daha çok geçerli. Analar – babalar bugün daha derinden ağlıyor. 1983’te Turgut Özal askeri rejime karşı özgürlükleri ve demokrasiyi savunarak seçimleri kazandı. Ecevit, Demirel, Özal, Erbakan 12 Eylül darbesine karşı demokrasinin yanında yer aldılar. Vicdan ve adalet o kadar iç içe ki, vicdanın olmadığı yerde adalet, adaletin olmadığı yerde vicdan olmuyor. Vicdanın kalbi adalettir. Keyfe nazaran idare olamaz. Türkiye’de doğal gaz, petrol olsaydı Suudi Arabistan, Kuveyt üzere, tahminen o vakit baskı ve demokrasi dışı uygulamalarla tahminen işler yürürdü. Türkiye; demokrasiden, özgürlükten vazgeçemez. Atatürk’ün çocuklarının kanlarında, genlerinde özgürlük, demokrasi ve cumhuriyet var. Bu nedenle kapalı toplum mantığı Türkiye’de kabul görmez.

– Dünya sertleşirken Türkiye demokrasi tarafında adımlar atabilir mi?

Dünya sertleşiyor maalesef. Teknolojinin ve silah sanayisinin gelişmesi bölgesel savaşlara yol açıyor. Örneğin Ukrayna – Rusya savaşı, İsrail – Filistin savaşı. Bunlar at başı gidiyor. Lakin bütün bu sertlik içinde Türkiye’de demokrasinin, özgürlüklerin güçlenmesi, Türkiye’nin büyümesi ve kalkınmasını gerçekleştirmek mümkün. Mustafa Kemal Atatürk’ün çocukları yeni baştan bu türlü bir Türkiye yaratır.

‘HİTLER’E KARŞIN ATATÜRK’ÜN YOLU’

– 1930’ların sonunda da dünya faşizme gerçek gidiyordu, bunu mu anımsatıyorsunuz?

Türkiye Atatürk’ün yolunda daima cumhuriyeti, demokrasiyi ve özgürlükleri, halkın iradesini ön plana çıkardı. Atatürk’ün arkadaşları Hitler devrine karşın Türkiye’yi totaliter bir idare anlayışının hâkim olmasına karşı koruyabildi. Hitler dünyayı kasıp kavururken Türkiye, Atatürk’ün çizgisinde ilerledi. Her türlü pürüze karşın cumhuriyet ve demokrasi çizgisinde yoluna devam etti. Yani dünya sertleşebilir lakin Türkiye kendini koruyabilir. Türkiye’nin cumhuriyet ve demokrasi tecrübesi var. Atatürk prensiplerine bağlılık var. Yıllardır eğitim sistemini bozmaya çalışıyorlar fakat ne kadar bozsalar da Atatürk’ün çocukları tüm manilere karşın Dünyadaki çağdaş eğitim sisteminin mantığı içinde gelişiyor. Atatürk Gençliğe Hitabesini bu günleri görerek yazmış. Türkiye buna sahip çıkıyor. Türkiye’nin 100 yıllık cumhuriyet, demokrasi ve özgürlük anlayışı dimdik ayakta. Özgürlük ve genlerimizde var.

PORTRE

1950’de Karaman’da doğdu. Birinci, orta, lise tahsilini Ankara’da tamamladı. ODTÜ Metalurji kısmını bitirdi. İTÜ Metalurji Mühendisliğinde yüksek lisans yaptı. DPT’de İktisadi Planlama Dairesi’nde çalışırken Ankara’da Siyasal Bilgiler Fakültesi’nde iktisat mastırı ve doktorasını bitirdi. 2014’de doçent 2020’de iktisat profesörü oldu. Bülent Ecevit’in planlama ofisinde çalıştı. 1987’de Turgut Özal’in isteğiyle siyasete girdi. Dört periyot ANAP’tan İzmir milletvekilliği yaptı. 5 yıl Ekonomiden Sorumlu Devlet Bakanlığı görevinde bulundu. Morgan Stanley vazife yaptı. Sabancı Holding gibi kuruluşlarda yönetim kurulu üyeliği yaptı.