Ankara’dan İstanbul’a gitmekte olduğumuz sırada birinci sözlerimiz dört yıl evvel geldiğimiz Ankara ile dört yıl evvel bıraktığımız İstanbul ve bu iki kentin şimdiki durumları üzerinde olmuştur. Bu bahiste Gazi’nin kelamlarının aslına çok sadık kalmasına bilhassa özenerek işte yazıyorum:

Doğrudur, az vakitte çok etap. Kuşku yok. İstanbul’umuz hoştur, lakin Ankara’mız bütün eksikliklerine karşın, daha az hoş değildir. Onu bilhassa bizler biliriz, değil mi? Ayrıyeten fazla olarak artık Ankara, devletimizin merkezidir de. Gerçekte Ankara, durumu nedeniyle, merkezî idare için çok ilgi cazip ve inanç verici bir noktadadır. Bu nedenle benim kararlarım, hareketlerim ve teşebbüslerim üzerinde doğal olarak tesirlerini göstermiştir. Nitekim işe ülkenin doğusunda, doğu sonundan başladım. Sonra daha batıya gelmek zorunluluğunu duydum. Sonunda Ankara’da durdum ve ülke işlerini, milletin dileği doğrultusunda yönetmek için diğer yere gitmeye gerek duymadım. Türkiye’nin ve Türk milletinin ve Türk milleti faydasına işlerin en sağlam savunmasının da lakin Ankara’dan olabileceği olaylarla da barizleşmiştir. En güç koşullar içinde, en az hazırlıklı olduğumuz hâlde en büyük darbelerin bilakis çevrilebilmesinin en güçlü nedenleri ortasında Ankara’nın coğrafik yeri de vardır.

Ankara’nın doğal pozisyonu ve coğrafyasına kıymet katan bir taraf daha vardır: Ankaralılar en acı ve makus günlerde millet her taraftan çeşitli araçlarla zehirlenirken Ankaralılar, ülke ve milletin gerçek kurtuluşuna yönelen teşebbüs konusundaki inanç ve inançlarını bir an olsun sarsmamışlardır.

Ankara’ya birinci kabul olunduğum gün, yalnızca bir vatandaş; milletin bir bireyiydim. Hiçbir sıfatım, yetkim ve unvanım yoktu. Bu türlü olmakla birlikte Ankara ve etrafı çocuklarıyla, bayanlarıyla, yaşlılarıyla birlikte Ankara kentinden Dikmen zirvesine kadar bütün ovayı doldurmuş ve beni karşılamıştır. İstasyondan hükümet dairesine kadar uzayan caddenin iki tarafı eski Türk giysileri giymiş, bıçakları ve tabancaları ellerinde Ankara gençleriyle dolmuştu. Bu gençler ve onlarla birlikte bütün halk: “Yurdu ve milleti düşmandan kurtarmak için hepimiz ölmeye hazırız, emrinizi bekliyoruz.” diye bağırıyorlardı.

O vakit Ankara istasyonu yabancı subay ve askerlerinin işgali altında bulunuyordu. O güne kadar Ankaralıları meyyit ve Ankara’yı bir yıkıntı alanı sanan bu yabancılar, bu ulu şov karşısında birinci kaygılarını göstermekten kendilerini alamamışlardır.

Ben Ankara’yı coğrafya kitabından çok tarihten cumhuriyet merkezi olarak öğrendim. Nitekim Selçuklu idaresinin parçalanması üzerine Anadolu’da kurulan küçük hâkimiyetlerin isimlerini okurken çeşitli beylikler ortasında bir de Ankara Cumhuriyetini görmüştüm. Tarih sayfalarının bana bir cumhuriyet merkezi olarak tanıttığı Ankara’ya birinci kere geldiğim o günde gördüm ki orada geçen yüzyıllara karşın hâlâ o cumhuriyet yeteneği sürüyor. Türkiye’nin çabucak bütün bölgelerini gezdiğim ve gördüğüm için anladım ki o vakit isimleri cumhuriyet olmayan öbür yerlerin bugünkü halkı da birebir yetenekten muhakkak uzak değildir.

Beni Türkiye’ye en uygun merkez Ankara olabileceğini düşünmeye iten birinci neden çok eskidir ve ilmîdir. Bu noktaya ilişkin fikirlerim her İstanbul’da bulunduğum dönemlerde-hayatımın çok az günleri İstanbul’da geçmiştir- uyanmıştır. Bilhassa genel savaştan sonra girdiğimiz Ateşkes günlerinde İstanbul sokaklarını dolduran yabancı süngüleri, Boğaziçi’nin sularını karartan düşman zırhlıları bu niyetlerimi sabit niyet durumuna getirdi ve artık hiçbir bireye hiçbir fikre ve hiçbir programa en küçük biçimde ilgi göstermeksizin bu boğucu havadan çıkmak konusundaki dünyaca bilinen kararımı verdim.

Beni İstanbul’dan Samsun’a götüren vapur, Boğaziçi’ni artta bırakıp Karadeniz’e girerken İstanbul ufuklarına baktım. Orada her çeşit savunma yasaklanmış, kalp ve vicdanları kan ağlayan, beyinleri yanan İstanbul halkı için ağladım, gözlerim yaşardı. Lakin bu sevgili kardeşlerin katiyen kurtulacağına o kadar emindim ki bu itimat benim için avutucu oldu.

Bundan sonraki teşebbüsler ve olaylar çabucak hemen hepinizce bilinmektedir. Sanıyorum. Bununla birlikte İstanbul’dan ayrıldığım günle birlikte, o günden bugüne kadar ortaya çıkan olayların yazılmış ve korunmuş olan dokümanlarını düzenleyerek anılarımı yazmayı düşünüyorum. Bunu yapmayı gelecek kuşak için, Türk Cumhuriyeti tarihî için bir vazife olarak kabul ediyorum. Bilirsiniz ki, rastgele bir tarihi elimize aldığımız vakit onun gerçeğe uygun olup olmadığına inanmak için dayandığı kaynaklar ve dokümanlar araştırılır. Bizim şimdiye kadar yanlışsız bir ulusal tarihe sahip olamayışımızın nedeni tarihlerimizin, dokümana dayanmaktan çok, ya birtakım övücü yahut birtakım kendini beğenmişlerin gerçek ve mantık dışı kelamlarından öteki kaynak bulamamak talihsizliğidir.

Cumhuriyet: 7 Mayıs 1924, s.1

Ahmet Gürel