Hâkimiyet kayıtsız şartsız milletindir, milletin gerçek ve yegâne temsilcisi Türkiye Büyük Millet Meclisi’dir: Büyük zafere giden yol

Lozan Antlaşması ile Misakı Milli’ye en uygun kararların alınmasının akabinde, artık idari yenilikleri yapmak gerekiyordu. Kuruluşundan itibaren geçen üç yıllık müddette, yaşanan savaş ortamına karşın Türkiye Büyük Millet Meclisi misyonunu yerine getirmişti; artık ise geçmiş devri kıymetlendirerek içinde bulunulan yeni kaidelerde yeni bir seçime gidilmesi uygun olacaktı.

İŞGAL SONA ERDİ

Bu ortada İstanbul cephesinde bir değişiklik yaşanmış, Lozan Antlaşması’nda gündeme gelen barış kaidelerinin onaylanması üzerine, 1918 yılından itibaren konuşlandıkları İstanbul’daki varlıklarını 1920 yılında resmi bir işgale dönüştürmüş olan İtilaf Devletleri, artık kenti terk etmek zorunda kalmış, 6 Ekim 1923 günü İstanbul halkı nihayet silahların gölgesinden tümüyle kurtulmuştu. Fakat artık gündemde, yüzyıllardır uygarlıkların başşehri olan İstanbul’un yeni Türkiye’nin de başşehri olup olmayacağı sorusu vardı.

Eğer o denli olacak ise Türkiye Büyük Millet Meclisi artık faaliyetlerini bu kentte sürdürmek üzere bir tertip kurmalıydı.

Ankara ise Aralık 1919’dan itibaren ulusal hareketin merkezi olmuş, bugüne kadar gelinen bütün kademelere mesken sahipliği yapmıştı. Bugünkü durum prestijiyle da aslında fiilen başşehirlik fonksiyonunu sürdüren kent Ankara’ydı. Buradan hareketle, İsmet Paşa ve arkadaşları, bu durumu maddeyle belirlemek üzere bir teklifte bulundular.

BAŞKENT ANKARA…

Tek unsurdan oluşan bu teklif, Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin 13 Ekim 1923 tarihli oturumunda büyük çoğunlukla kabul edildi ve “Türkiye Devleti’nin idare yeri Ankara’dır” cümlesiyle, yeni Türkiye başşehrine resmi manada kavuşmuş oldu. Meclis’te seçim konusu ise Mustafa Kemal Paşa’nın yayımladığı bir bildiriyle gündemdeydi.

Bildiride, girilmesi umulan yeni barış ortamında bütün uğraşların memleketin iktisadını uygunlaştırmak, her türlü teşkilatı kurmak ve milletin refaha erişmesini sağlamak için yoğunlaşılacağı bildiriliyordu. Bunun için atılacak siyasi adım ise “Halk Fırkası” adlı bir parti kurularak Meclis’teki Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Grubu’nun bu partiye dahil olmasıydı.

Kurulacak partinin asıllarını belirlemek üzere dokuz husustan oluşan asıllar belirlenmişti. Birinci husus, “Hâkimiyet kayıtsız koşulsuz milletindir. Yönetim yolu halkın bahtını şahsen ve fiilen yönetim etmesi aslına dayanır. Milletin gerçek ve yegâne temsilcisi Türkiye Büyük Millet Meclisi’dir. Türkiye Büyük Millet Meclisi dışında hiçbir fert, hiçbir makam milletin mukadderatına hâkim olamaz” cümleleriyle, hem bugüne kadar uğruna savaşılan hedef, hem de bundan sonra alınacak hal açıklıkla anlatıyordu. İkinci unsur, 1 Kasım 1922 tarihinde alınan kararla saltanatın kaldırılmasının “değişmez bir düstur” olduğunu bir sefer daha teyit ediyordu.

Bundan sonraki unsurlarda ise memleketin asayişine, hukuk işleyişine, alınacak ekonomik tedbirlere, askerliğe ve devlet memuriyetine ait kararlar yer alıyordu. Bu bildirinin yayımlanmasının akabinde, seçim hazırlıklarına girişildi. Seçim çalışmaları, fırka ismine bir heyet tarafından istasyondaki özel kalem binasında bir odada yürütülüyor, Mustafa Kemal Paşa da her gün burada geç saatlere kadar çalışmalara katılıyordu.

YELEK CEBİNDEKİ NOT

20 Ocak 1921 tarihinde ilan edilmiş olan Teşkilat-ı Esasiye Kanunu’ndaki kimi unsurlarda birtakım değişiklikler yapılarak birinci unsurun sonuna “Türkiye Devleti’nin hükümet formu cumhuriyettir” cümlesi eklendi, üçüncü unsur “Türkiye Devleti, Büyük Millet Meclisi tarafından yönetim olunur. Meclis, hükümetin ayrıldığı yönetim kollarını ‘İcra Vekilleri’ vasıtasıyla yönetim eder” halinde düzenlendi.

Sekizinci ve dokuzuncu unsurlar ise şu haldeydi:

“Türkiye cumhurbaşkanı, Türkiye Büyük Millet Meclisi ‘Umumi Heyeti’ tarafından ve kendi üyeleri ortasından bir seçim periyodu için seçilir. Cumhurbaşkanlığı vazifesi yeni cumhurbaşkanının seçilmesine kadar devam eder. Misyon mühleti biten cumhurbaşkanı yine seçilebilir. Türkiye cumhurbaşkanı devletin lideridir. Bu sıfatla gerek gördükçe Meclis’e ve Vekiller Heyeti’ne başkanlık eder.

Başbakan, cumhurbaşkanı tarafından ve Meclis üyeleri ortasından seçilir. Öbür bakanlar, başbakan tarafından ve yeniden Meclis üyeleri ortasından seçildikten sonra cumhurbaşkanı tarafından hepsi birden Meclis’in onayına sunulur. Meclis, toplantı halinde değilse, onaylama, Meclis’in toplantısına bırakılır.”

HASSAS GEÇİŞ DÖNEMİ

Bir not defterinin sayfalarına yazılmış bu hususlar, Mustafa Kemal Paşa’nın yelek cebinden çıkarılarak “Bunları müsvedde halinde tebyiz edeceksin. Yazılar biraz karışıktır; dikkat et; okuyamadığın veyahut anlayamadığın bir yer olursa beni buraya çağırır sorarsın. Bir cümle düşüklüğüne rastlarsan düzeltmeye mezunsun. Tıpkı vakitte şunu da söyleyeyim ki bunları şimdilik yalnız sen ve ben bileceğiz. Amirlerine dahi bahsetmeye gerek yoktur” kelamlarıyla Hasan İstek (Soyak) Bey’e verilecekti.

Hasan Rıza Bey bu notları paka çekerken orta sıra başında durup denetim eden Mustafa Kemal Paşa, daha sonra metin üzerinde biraz daha çalışarak tam bir anayasa tasarısı meydana getirecekti. Bu ortada Meclis’teki Müdafaa-i Hukuk Grubu’nun Halk Fırkası’na dönüşmesi gerçekleşmiş, 11 Eylül 1923 tarihli birinci toplantıda “Fırka Nizamnamesi” tüm üyeler tarafından imzalanmıştı. Mustafa Kemal Paşa, devlet yönetimi, cumhuriyetten kelam etmeksizin “milli hâkimiyet” prensipleri çerçevesinde ağırlaştırılmaya çalışılıyordu; lakin bir adım daha ileri giderek, Büyük Millet Meclisi’nden daha büyük bir makam olmadığını telkinde ısrar etmek, saltanat ve hilafet makamları olmadan da devleti yönetim etmenin mümkün olacağını ispat etmek gerekiyordu.

Devlet liderinden bahsetmeksizin onun vazifesi fiilen Meclis liderine yaptırılıyor, fiiliyatta var olan hükümet, “Büyük Millet Meclisi Hükümeti” ismini taşıyor, kabine sistemine geçmekte utangaç davranılıyordu; çünkü memlekette küçümsenemeyecek bir çoğunluk teşkil eden saltanatçıların, çabucak padişahın yetkisini kullanması gerektiğini ortaya atmaları tehlikesi kapıda bekliyordu. Bu hassas geçiş periyodunda atılacak her adımda, söylenecek her kelamda, kurulacak her bağlantıda çok dikkatli davranmak gerekiyordu.

Bu günlerde Mustafa Kemal Paşa, yalnızca Avusturya kaynaklı Neue Freie Press isimli gazeteye verdiği bir demeçte “Yeni Türkiye devletinin Teşkilat-ı Esasiye Kanunu’nun birinci unsurlarını size takrir edeceğim” diyerek üzerinde çalıştığı iki maddeyi bildirmiş, akabinde şu cümleyi kurmuştu: “Bu iki maddeyi bir söz ile özetlemek mümkündür: Cumhuriyet.” Mustafa Kemal Paşa’nın beklediği fırsat, ekim sonlarında, mevcut Teşkilat-ı Esasiye Kanunu’nun uygulamasına ait bir sorun aracılığıyla kendini gösterdi. Ali Fethi (Okyar) Bey Dahiliye Vekâleti’ndeki misyonundan istifa etmiş, Ali Fuat Paşa’nın Meclis ikinci reisliğinden çekilmesi de bu kademeyi boş bırakmıştı. Kanuna nazaran Meclis Genel Heyeti bu vazifelere yeni isimler seçmeliydi. Meclis’te var olan muhalifler, hükümetin tekliflerine karşılık farklı isimler ortaya atmış, bu teklif Mustafa Kemal Paşa tarafından kabul edilmemişti. Bu durum, Meclis çalışmalarında ferdî hislerin öne geçtiğini ve hükümetin çalışma tertibinin her geçen gün sekteye uğratıldığını gösteriyordu.

TARİH: 28 EKİM 1923…

25 Ekim Perşembe günü ve bir sonraki gün Çankaya’da Mustafa Kemal Paşa başkanlığında bir ortaya gelen Vekiller Heyeti, Paşanın, Heyet Reisi Fethi Bey ve öteki heyet üyelerinin istifa vaktinin geldiği istikametindeki kelamlarıyla karşılaştı. Yalnızca Fevzi Paşa bu isimlerden hariç tutulacaktı; çünkü memleketin askeri sıkıntılarının yönetimi rastlantısal bir bireye teslim edilemezdi. Verilen bu karar doğrultusunda, 26 Ekim akşamı Vekiller Heyeti üyeleri Mustafa Kemal Paşa’ya sundukları şu mektupla istifa ettiler: “Türkiye devletinin, karşısında bulunan dahili ve harici önemli ve müşkil görevleri çarçabuk neticelendirmekte muvaffak olması için çok kuvvetli ve Meclis’in tam müzaheretine mazhar bir Vekiller Heyeti’ne kati gereksinim bulunduğu kanaatindeyiz. Buna binaen, ‘Yüksek Meclis’in her suretle itimat ve müzaheretine dayanan bir Vekiller Heyeti teşekkülüne hizmet etmek niyetiyle istifa eylediğimizi kemali hürmetle arz eyleriz efendim.”

İstifanın akabinde mebuslar bir ortaya gelip çeşili listeler oluşturmaya çalışıyorlardı; ama hiçbir küme tarafından, Meclis Genel Heyeti’nin onaylayabileceği nitelikte bir liste çıkarılamıyordu. 28 Ekim akşamı, toplantı halinde bulunan Fırka Yönetim Heyeti de Mustafa Kemal Paşa’yı davet ederek kendisine bir liste sundu. Fakat bu listede de birtakım aksaklıklar olduğu görülüyordu. Bunun üzerine, heyet üyelerine daha kesin bir liste oluşturmaları direktifini veren Mustafa Kemal Paşa, bu vesileyle, uzun vakittir içinde tuttuğu niyeti de şu cümleyle mebuslara açıkladı: “Yarın Cumhuriyeti ilan edeceğiz.”

29 Ekim 1923 günü saat 10.00’da toplanan Halk Fırkası Grubu, Vekiller Heyeti seçimi konusunda tartışmalara başlamış, hazırlık mahiyetinde bir liste meydana getirmişti. Lakin İzmir mebusu Celal (Bayar) Bey’in, seçimde tez edilmemesi ve gerçek isimlerin saptanması için düzgünce düşünülmesi önerisi üzerine, bu sıkıntının Mustafa Kemal Paşa aracılığıyla halledilmesine karar verildi. Toplantıya davet edilen paşa, doğruca kürsüye çıkarak, kendisine bir saat kadar müsaade edilirse bir tahlil yolu bulup sunacağını lisana getirdi. Bu bir saat içinde, gerekli gördüğü mebusları Meclis’teki odasına davet ederek onlara 28/29 Ekim gecesi hazırladığım kanun tasarısını gösterdi. Saat 13.30’da Fethi Bey’in başkanlığında yeniden toplanan parti genel şurasında Mustafa Kemal Paşa birinci kelamı alarak kürsüde şu konuşmayı yaptı:

TEKLİFİ AÇIKLIYOR

“Saygıdeğer arkadaşlar, üzerinde durduğumuz sorunun tahlilinde karşılaşılan zahmetlerin sebebi, bütün arkadaşlarca anlaşılmıştır sanırım. Eksiklik ve yanlışlık, uygulamakta olduğumuz metot ve formdadır. Nitekim de yürürlükteki Teşkilat-ı Esasiye Kanunu’na nazaran bir hükümet kurmaya teşebbüs ettiğimiz vakit, bütün arkadaşların her biri vekilleri ve hükümeti seçmek mecburiyeti ile karşı karşıya kalıyor. Hepinizin birden hükümet üyelerini seçmek zorıında kalmanızda görülen zahmetin giderilmesi vakti gelmiştir. Geçen devirde de birebir formda zahmetle karşılaşılıyordu. Görülüyor ki bu yordam bazen birçok karışıklıklara yol açıyor. Yüksek heyetiniz bu zahmetin çözülmesi için beni görevlendirdi. Ben de bilginize sunduğum bu görüşten hareket ederek düşündüğüm biçimi tespit ettim. Onu teklif edeceğim. Teklifim kabul edilirse kuvvetli ve kendi içinde uyumlu bir hükümet kurmak mümkün olacaktır. Devletimizin hal ve niteliğini tespit eden ve hepimiz için bir gaye olan Teşkilat-ı Esasiye Kanunu’muzun birtakım noktalarına açıklık kazandırmak gerekir.”

Mustafa Kemal Paşa, bu kelamların akabinde tasarıyı kâtiplerden birine uzatarak kürsüden ayrıldı. Teklifin niteliği anlaşıldıktan sonra çabucak mebuslar ortasında tartışmalar başladı. Çeşitli eğilimlere sahip mebusların görüşlerini beyan etmelerinin akabinde, teklifin bütünü ve akabinde da hususlar okunarak görüşüldü ve sonuçta tüm hususlar kabul edilerek toplantıya son verildi. Tıpkı akşam saat 18.00’de Meclis toplantısı açıldı.

ALKIŞLARLA KABUL EDİLDİ

Kanun teklifi, Kanun-ı Temeli Encümeni tarafından usulen incelenip tutanağı hazırlanırken, Meclis öteki işlerle meşgul oluyordu. Sonunda, başkanlık kürsüsünde oturan Lider Vekili İsmet Paşa’nın “Kanun-ı Aslı Encümeni, Teşkilat-ı Esasiye Kanunu’nda değişiklikler yapılması ile ilgili tasarının öncelikle ve derhal görüşülmesini teklif ediyor” kelamlarının “Kabul!” sesleriyle karşılanması üzerine tutanak okundu.

Nihayet, kanun, iştirakçilerin “Yaşasın Cumhuriyet!” sesleriyle alkışlanan konuşmalarıyla kabul edildi. Hemen ardından cumhurbaşkanı seçimi için yapılan oylamanın sonuçları ise İsmet Bey tarafından şu biçimde bildiriliyordu: “Türkiye Cumhurbaşkanlığı için yapılan oylamaya 158 kişi katılmış ve Cumhurbaşkanlığı’na 158 üye, oybirliği ile Ankara Mebusu Mustafa Kemal Paşa hazretlerini seçmişlerdir.”

‘YENİ DOĞMUŞ ÇOCUK…’

Cumhuriyet kararı 29/30 Ekim 1923 gecesi saat 20.30’da verilmiş, 15 dakika sonra cumhurbaşkanı seçilmiş ve bu yeni gelişme birebir gece bütün memlekette gece yarısından sonra 101 pare top atılarak ilan edilmişti.

Cumhuriyetin ilanı, bütün milletçe sevinçle karşılanırken İstanbul’da kimi kimseler ve iki üç gazete bu sevince katılmaktan çekinip durumu kaygıyla karşılıyor, hatta Cumhuriyet’in ilanına önayak olanları eleştirmeye girişiyorlardı. Bu, Mustafa Kemal Paşa’nın tabiriyle “en hafif bir rüzgârdan bile korunması gereken yeni doğmuş bir çocuğun, onu beslediklerini söyleyenler tarafından hırpalanması” demekti; fakat yeniden de o çocuk, kendisini hırpalamaya çalışanlara direnecek kuvveti kendinde bulacaktı.